Δρήρος

Ο αρχαιολογικός χώρος της Δρήρου βρίσκεται στο νομό Λασιθίου (δήμος Αγίου Νικολάου), σε απόσταση 2 χλμ. βορειοανατολικά της Νεάπολης, και συγκεκριμένα στη θέση «Σταυρός». Η πόλη εκτεινόταν γύρω από το χώρο που κατελάμβαναν δύο όμοροι λόφοι και το μεταξύ τους διάσελο, δεν είναι, ωστόσο, απολύτως βέβαιο εάν περιβαλλόταν εξαρχής από τείχος: Παλαιότερα λείψανα τοίχων δυτικά του δυτικού και περιμετρικά του ανατολικού λόφου –ο οποίος, όμως, επαναχρησιμοποιήθηκε ως φρούριο κατά τη βυζαντινή εποχή– έχουν ερμηνευτεί ως τμήματα του αρχαίου τείχους, άποψη που δεν γίνεται, πάντως, καθολικά δεκτή. Το λατρευτικό και διοικητικό κέντρο της πόλης βρισκόταν στην περιοχή των δύο υψωμάτων: Την κορυφή του δυτικού επέστεφε μνημειώδες κτήριο με ακόμη όχι πλήρως αποσαφηνισμένη χρήση (βλ. παρακάτω), ενώ το διάσελο κατελάμβανε ναός με μεγάλη δεξαμενή στα ανατολικά του, ο οποίος γειτνίαζε με το χώρο της Αγοράς. Επιπλέον, στο ανατολικό ύψωμα –που φέρει το όνομα «Άγιος Αντώνιος» και πιθανώς ήταν η ακρόπολη της Δρήρου– υπάρχουν εκτεταμένα λείψανα κτηρίων. Το πρώιμο νεκροταφείο της πόλης (9ος-αρχές 7ου π. Χ. αι.) αποκαλύφθηκε στις βόρειες υπώρειες του Αγ. Αντωνίου, σε σχετικά περιορισμένο χώρο ανατολικά του ναϊδρίου του Αγ. Γεωργίου. 

 

Η Δρήρος κατείχε ιδιαιτέρως στρατηγική θέση καθώς επόπτευε τις εύφορες πεδιάδες της Φουρνής και της Νεάπολης, ενώ ήλεγχε το μοναδικό πέρασμα από την κεντρική στην ανατολική Κρήτη μεταξύ του όρους Κάδιστον (Τίμιος Σταυρός) και της Δίκτης. Η πόλη ήκμασε από τη γεωμετρική μέχρι την ελληνιστική εποχή, όπως δείχνουν τα αποκαλυφθέντα μνημεία της και τα επιγραφικά τεκμήρια που μαρτυρούν ένα διαφοροποιημένο πολιτειακό σύστημα ήδη από τον 7ο αιώνα π. Χ., κατά το οποίο η πόλη διοικείται από τους «κόσμους» και άλλους αξιωματούχους που ορίζονται από τις φυλές και τελούν υπό τον αυστηρό έλεγχο του δήμου. Επίσης, κατά την ελληνιστική εποχή μαρτυρείται η λειτουργία της βουλής. Την ίδια εποχή, η πόλη εμπλέκεται σε εμφύλιο πόλεμο παίρνοντας το μέρος της Κνωσού. Ο γνωστός όρκος των 180 εφήβων της Δρήρου να πολεμήσουν τη Λύττο (βλ. σχετικό λήμμα) παραμένοντας στο πλευρό της Κνωσού –δημόσιο κείμενο του τελευταίου τετάρτου του 3ου αιώνα π. Χ. που βρέθηκε στην πόλη (IC I, IX 1)– φανερώνει τους κύριους αντιπάλους των Δρηρίων. Μολαταύτα, στα τέλη του ίδιου ή στις αρχές του 2ου αιώνα π. Χ. οι Λύκτιοι φαίνεται πως υπερισχύουν οριστικά, καθότι η Δρήρος δεν μνημονεύεται πια σε συνθήκες. Αρχαιολογικά τεκμήρια δείχνουν ότι τότε ο οικισμός καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε, αν όχι οριστικά, τουλάχιστον για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. 

 

Η ιστορία των ανασκαφών

 

Το 1854 βρέθηκε τυχαία στο δυτικό λόφο η στήλη με τον προαναφερθέντα όρκο των εφήβων, βάσει του οποίου ταυτίστηκε ο χώρος με την πόλη της Δρήρου. Πέραν κάποιων μικρών ερευνών της Ιταλικής Αρχαιολογικής Αποστολής κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, συστηματικές ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν μόλις το 1917 από τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Στέφανο Ξανθουδίδη. Οι έρευνες έλαβαν χώρα σε αγρό στην κορυφή του δυτικού λόφου –όπου και το σημείο ευρέσεως της στήλης σύμφωνα με εντόπιους–, φέρνοντας στο φως λείψανα αρχαϊκού κτηρίου, του ιερού του Δελφινίου Απόλλωνος κατά τον ανασκαφέα, και σημαντικά κινητά ευρήματα (βλ. παρακάτω). Επιπλέον, ερευνήθηκαν κατάλοιπα οικιών και αναλημματικών τοίχων της πόλης. Το 1932 η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, υπό τον αρχαιολόγο Pierre Demargne, ερεύνησε σύντομα το λόφο του Αγίου Αντωνίου και το χώρο του διάσελου. Τότε συσχετίζονται ένας αναλημματικός τοίχος και λίθινοι αναβαθμοί με το χώρο της αρχαίας αγοράς. Τον Οκτώβριο του 1935, σε αγρό στο βορειοδυτικό τμήμα του διάσελου και πλησίον της αγοράς, όπου προηγουμένως ο Demargne είχε επισημάνει λείψανα κτηρίου, ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια καλλιεργητικών εργασιών τα σφυρήλατα μιας ανδρικής και δύο γυναικείων μορφών, τα οποία με περιπετειώδη τρόπο κατέληξαν στο Μουσείο Ηρακλείου. Ο τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Σπυρίδων Μαρινάτος προέβη για λογαριασμό της Αρχαιολογικής Εταιρείας σε ανασκαφή στο χώρο ευρέσεως, αποκαλύπτοντας κτήριο του 8ου αιώνος π. Χ. από το οποίο προέρχονταν τα χάλκινα και ταυτίζοντάς το με το Δελφίνιο. Ταυτόχρονα, μεθερμήνευσε το κτίσμα του δυτικού λόφου ως ανδρείο. Η ανασκαφή και τα σφυρήλατα παρουσιάσθηκαν στα Πρακτικά του 1935, ενώ το επόμενο έτος ο Μαρινάτος προέβη σε αναλυτική δημοσίευση των ευρημάτων, για τα οποία γίνεται παρακάτω λόγος. Το 1936 επαναλαμβάνονται και οι γαλλικές ανασκαφές στο διάσελο υπό τους Demargne και Henri Van Effenterre. Νότια του ναού αποκαλύφθηκαν κτηριακά λείψανα που αποδόθηκαν υποθετικά στο Πρυτανείο της πόλης, ενώ ανατολικά του λατρευτικού κτηρίου ανασκάφηκε η μεγάλη δεξαμενή, στην οποία βρέθηκαν επιγραφές αρχαϊκής εποχής. Επιπλέον, ήρθαν στο φως περαιτέρω αναβαθμοί της κλιμακωτής κατασκευής που περιέβαλλε το χώρο της Αγοράς. Την ίδια χρονιά ανασκάφηκε το νεκροταφείο στα βόρεια της πόλης, το χειρόγραφο της οριστικής δημοσίευσης του από τον Effenterre εκδόθηκε μόλις το 2009, μετά το θάνατό του. Μεταπολεμικά, πέραν αρκετών μελετών για τα ήδη γνωστά κτήρια και τα σφυρήλατα, δεν πραγματοποιήθηκαν άλλες έρευνες στη Δρήρο μέχρι το 2008, όταν ξεκίνησε νέο πρόγραμμα ανασκαφών της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με τη Γαλλική Σχολή Αθηνών υπό τους αρχαιολόγους Βασιλική Ζωγραφάκη και Alexandre Farnoux. Οι εν εξελίξει ανασκαφές επικεντρώνονται στο δυτικό λόφο (κτήριο Ξανθουδίδη και ελληνιστικές κατοικίες στις ανατολικές υπώρειες του λόφου), στην περιοχή της Αγοράς και της δεξαμενής, σε μια ελληνιστική οικία βορειοανατολικά του διάσελου καθώς και στις βυζαντινές οχυρώσεις του λόφου του Αγίου Αντωνίου. Σε κάποια από αυτά τα ευρήματα γίνεται αναφορά παρακάτω.